АУДАРМАШЫ АЛМАШ СЕЙДИКЕНОВА: ШЕТЕЛДІКТЕРМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА, ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫ ЗЕРЕК

– Менің ойымша, қазір балаларды ғылымға қызықтыру бұрынғымен салыстырғанда оңайырақ. Себебі олар әлеуметтік желілерден неше түрлі робот, құрылғылар мен қосымшаларды ойлап тауып жатқан ғалымдарды көріп жүр. Түрлі техникалық құралдарды қолдану, IT-мамандығы, космосты зерттеу сияқты тақырыптар қазір кеңінен таралып жатыр. Соларға қызығушылық танытып, балаларының болашағын ойлап, курстар мен үйірмелерге апарып жүрген ата-аналарды көргенде: “Біздің ғылымның болашағы бар екен ғой”,- деп ерекше қуанып қаламын. Бірақ кейінгі кезде әлеуметтік желідегі танымал адамдарды үлгі тұтып, “блогерлер секілді тез байып кетуге болады” деген жалған түсінікке еріп кететіндер де кездеседі. Әр ата-ананың міндеті – баласын білімді, сауатты және мәдениетті етіп тәрбиелеу. Сол үшін әуелден білімсіздің күні қараңғы екенін түсіндіріп, оңай олжаға дәмеленбеу керегін үйрету керек.

Балаларды кішкентай кезінен ғылымға қызықтыру үшін күнделікті өмірде қарапайым “Неге?”, “Неліктен?” деген сұрақтарды қоюды әдетке айналдырған жөн. Бұдан баланың туа біткен қызығушылығы оянып, өз бетінше зерттеуге ынталанады. Мәселен менің кішкентай кезімде “Негеш” деген энциклопедиям болған. Сондай кітаптарды қарапайымнан күрделіге бағыттау әдісі арқылы қолдануға болады. “Неге олай?”, “Неге бұлай?” деп сұрақ қою арқылы әр нәрсенің себеп-салдарын анықтап, ғылымды күнделікті өмірмен байланыстыру арқылы оқыту – ең тиімді жол.

Зерттеулерге сүйенсек, үш жастан сегіз жасқа дейінгі балалар ғылымды практика арқылы жақсы үйренеді.

Балаларды ғылымға тартудың тамаша тәсілдерінің бірі – ғылыми тақырыптарды зерттейтін телешоулар, фильмдер көру және бейне ойындар ойнау. Кішкентай достарымызбен бірге көріп, сұрақтар қойып, талқылауға болады. Мысалы “Сиқырлы мектеп автобусы” сияқты сериалдар ғылыми ұғымдарды көңілді түсіндіріп, қызықты эпизодтарға бөліп көрсетеді.

Ғылым жолы қиын жол екені рас. Ғылым үнемі ізденісті, тұрақтылық пен табандылықты, оған қоса құрбандықты қажет етеді. Сіз ғылыммен айналысып жүрген болсаңыз, үздіксіз жаңа материалдармен танысып, талдау жасап, адами капиталыңызды байытып отырмасаңыз, жүйелі зерттеу жасап, сүбелі мақала жаза алмайсыз.

– Өзіңіздің жұмыс істеген елдеріңіз бен Қазақстандағы білім жүйесін салыстырып айтыңызшы? Осымен, қателеспесем, екінші жыл Пуатье университетінде дәріс оқып жүрсіз. Бізге француздардан не үйрену керек және қай тұста озық екенбіз?

– Мен 2012−2014 жылдары Швейцарияның Фрибург университетінде Швейцария конфедерациясының «Excellence» ғылымдағы үздік жетістіктері үшін" деген стипендиясына ие болып, пост-докторлық диссертациямды француз тілінде жазған едім. Екі жыл Швейцарияда тұрдым. Сонда жетекшім: «Сен басқа білім жүйесінде оқыдың. Сондықтан зерттеу жұмысыңды жазу үшін барлық сабаққа қатысып, жаңа жүйені меңгеруің керек»,-деп талап қойды. Осылайша қайтадан студент атандым. Оның маған көп пайдасы тиді: Швейцарияның білім жүйесін таныдым, ғылыми ортасында жүріп зерттеу жасадым және сол білімнің бәрін тегін алдым. Әрине, бастапқыда оңай болған жоқ. Дегенмен мен дәл швейцариялықтар сияқты ойлап, жаза алмайынша тынбаймын деп өзіме талап қойдым. Үздіксіз оқып, ешқайда шықпай, кітаптан бас алмай, таңнан кешке дейін өзімді қамшыладым. Қазақстанда пост-докторантура деген термин 2017 жылдары қолданысқа еніп, университеттерде бағдарламасы 2018 жылы ашылды. Сол кезде мен пост-докторантура бітіріп келдім десем, көбі түсінбей, докторантурамен шатастыратын.

Еуропаның экономикалық жағынан дамыған ең мықты елі Швейцарияда оқып, Францияда бірнеше мәрте тағылымдама мен дайындықтан өттім. Одан кейін Ұлыбританияда ғылыми тағылымдамадан өтіп, қазір сол тәжірибенің бәрін біріктіріп, Францияның Пуатье университетінде жұмыс істеп жатырмын. Үш елдің білім жүйесін салыстырар болсам, мен үшін ең үздігі - Швейцария. Онда талап жоғары, сапа да, жасалған жағдай мен мүмкіндік те керемет. Студенттер сабаққа үш рет себепсіз келмесе, курсты қайталап оқиды. Онда 6 балдық жүйемен баға қойылады. 4 — шекті балл. Әр пән бойынша MOODLE жүйесіне кем дегенде 10−30 арасында материал жүктеп қояды. Соны сабаққа дейін оқып, дайындалып келу қажет. Босаңсуға мүлде уақыт болмайтын. Швейцарияда алған білімім бар әлемге жол ашты.

Ұлыбританияны бастапқыда бөтенсіндім, қалай болар екен деп қорқақтадым. Алайда ағылшындар мені жылы қарсы алды. Жеке кабинетте, керемет кітапханада жұмыс істедім. Әріптестерім «Түлектер» мерекесіне Бирмингем университетінің профессоры ретінде мантия кигізіп, солармен бірге президиумда отыруға мүмкіндік берді.

Швейцариядан кейін Ұлыбритания мен Францияда оқу, жұмыс істеу маған оғайлау көрінді. 2014 жылдан бері Швейцариямен еш байланысты үзбедім. Шақырылған профессор ретінде Женева университетінің магистранттары мен докторанттарына дәріс оқимын. Ғылыми жобамен айналысып, халықаралық Springer баспасында, «Скопус» базасындағы ғылыми журналдарда мақалалар жариялаймын. Халықаралық ғылыми конференцияларға қатысып, өзім ұйымдастырып, докторанттарды тағылымдамадан Женева университетінде өткізіп жүрмін.

Францияның білім жүйесіне келер болсам, Қазақстан кейде көп жағынан алда ма деп ойлаймын. Қазақ балалары зерек, көп ақпаратпен жұмыс істей алады және кез келген жағдайға тез бейімделеді. Меніңше, француз студенттері тар ойлайды, тек бір нәрсеге назар аударып, көп тарқатып айта алмайды. Бәсекелестік жоқ, ешкім жарыспайды. Шамалары келмесе, оқуды орта жолдан тастап кете береді. Әр жоғары оқу орнының өз талабы бар.

Менің ойымша, егер балаңыз Қазақстанда білім алып жатса, ешкімнен кем қалып жатқан жоқ. Негізі жақсы қаланса, шетелде еш қиналмай оқи алады. Шетелге тілді дамыту үшін бару керек сияқты.

Француздардан үйренгенім көп. Олар сөз еркіндігіне мән береді, адам құқығын аяққа таптамайды және өзгенің пікірімен санасады. Уақытқа немқұрайлы қарамайды, әлімжеттік жасамайды және әріптестер арасындағы өзара құрметті жақсы сақтайды. Біреудің еңбегін иемденбейді, авторлық құқыққа аса сақ қарайды.

– Сіз докторлық жұмысыңызды Швейцарияның Фрибург университетінде қорғадыңыз, «Болашақ» бағдарламасымен Англияда тағылымдамадан өттіңіз. Негізгі мамандығыңыз — аудармашы: француз, ағылшын, түрік тілдерін еркін білесіз. Талай беделді жиындарда аудармашы болдыңыз. Аудармашы болудың қандай қиындығы бар? Аудармашы болғысы келетін жастарға қандай кеңес бересіз? Мамандық таңдағанда нені ескерген жөн?

– Аудармашы болуды бала кезден армандадым және арманымды алдамадым. Мен әріпті ерте таныдым. Төрт жасымда-ақ әліппені әпкеммен жарысып оқып үйреніп алдым. Аудармашы болуыма және университетте сабақ беруіме үлкен ағам Қуаныш қатты ықпал етті. Кішкентай кезімнен анам екеуі менің қабілетімді және қағылез екенімді байқап, қайда барса да, мені ертіп жүретін. Ағам Алматыға әпкелерімді оқуға апарғанда, мені де ертіп баратын. Университеттерді көрсетіп: «Осында оқисың. Аспирантурада білім аласың. Жақсы оқысаң, профессорлар сияқты лекция оқисың. Мен саған сырт киім әперем», – деп айтатын. Ағамның маған деген сенімі менің жол картамды жасап берген сияқты.

Төртінші сыныптан бастап француз тіліне деген қызығушылығым оянды.  Апайымыз да өте мықты болды. Маған демалыста кітаптың соңындағы Виктор Гюгоның әңгімелерін аудару деген тапсырма беретін. Сол кезде французшадан орысшаға, орысшадан қазақшаға аударатын едім. Одан кейін 1995 жылы Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ-нің «Француз және түрік тілі» мамандығы бойынша оқуға түстім.

2017 жылы ҚазҰУ-дың халықаралық қатынастар факультетінің дипломатиялық аударма кафедрасына кафедра меңгерушісі лауазымына конкурс арқылы өттім. Бұл кафедрада жеті тіл, яғни ағылшын, француз, неміс, испан, итальян, қытай және араб тілі оқытылады. Сол кездегі ректор маған: «Сыртқы істер министрлігіне синхронды аудармашы дайындайсың!» – деген тапсырма берді. Бастапқыда төрт магистрантпен бастадым. Жаңа оқу бағдарламасын жасадым. Шетелдік университеттермен байланыс жасап, жаңа «Халықаралық қатынастар және құқық саласындағы аударма ісі» мамандығын аштым. Женева (Швейцария), Пуатье (Франция), Бирмингем (Англия) университеттерімен келісім жасап, білім бағдарламасын пәнаралық байланыста жасадым. Аудармашының тілдік пәндерімен қоса, халықаралық құқық, геосаясат, дипломатиялық протокол, этикет және т.б. халықаралық келіссөздер аудармасы сияқты жаңа пәндерді енгіздім. 2021 жылы бакалавр мамандығын аштым. Сапаға жұмыс істейміз деп, жиырмадан артық студент қабылдамадық. 2023 жылы магистратура бағдарламасын аккредитациядан өткізіп, ол Қазақстан бойынша үздік оқу бағдарламасы ретінде танылды. Биыл 2025 жылы бакалаврдың алғашқы түлектері оқу бітірді.

Негізі аудармашы болу, әсіресе, ауызша аудармашы болу екінің бірінің қолынан келмейді. Жазба аударманы көп адам істей алады. Алайда ауызша аудармаға барудан бәрі қашады. Ол үшін есте сақтау қабілетің, сөздік қорың бай болуы керек. Стреске төзімділікті, мәдениетаралық коммуникация құзіретін игеру қажет. Аудармашы – саясаткер, тарихшы, дипломат және екі ел арасындағы дәнекер, көпір салушы. Ынтымақтастық бойынша шарт жасау кезінде аудармашы ойды сауатты жеткізсе, нәтижелі келіссөздерге қол жеткізуге болады. Менің ойымша, аудармашы спортшы сияқты үнемі өзін жан-жақты жетілдіріп, керекті ақпаратпен сөздік қорын байытып отырмаса, кейде қарапайым сөздерді де ұмытып қалуы мүмкін. Сондықтан маман үнемі үздіксіз ізденіп, жаңалықтардан хабардар әрі ойы зерек болуы керек.

– Бүгінде кей жасөспірімдер уақытының көп бөлігін әлеуметтік желіге, ойындарға құртады. Осындай жеңіл дофамин беретін дүниелерден қалай қашық болу керек? Ата-ана әрі ұстаз ретінде лайфхактарыңыз бар ма?

– Әлеуметтік желіге өзім де бір кірсем, шыға алмай, уақыт қалай жылдам өткенін байқамай қаламын. Ең дұрысы — бір іспен айналысуға бейімдеу. Бірінші кезекте кітап оқуға үйрету керек деп есептеймін. Содан кейін айналысатын дүниелер — бірге кино көру, театрға бару, табиғат аясында серуендеу және әртүрлі дамытатын ойындар ойнату. Мен балаларыма кішкентай кезінде көп ертегі оқитынмын. Олар ертегіні жаттап алып, кейін бірге айтатын. Мақал-мәтел айтып жарысатынбыз. Ұлыма кітаптардан осыны оқып, мазмұнын жаз немесе тақпақты жаттап айт деген сияқты тапсырмалар беріп кететінмін. Балаға бірінші кезекте ата-анасы өзі үлгі болуы керек. Бала көргенін істейді. Менің балаларым қазір қалаған кітабын өздері тапсырыс беріп оқиды. Тіпті қызым маған А.А.Некрасовтың «Материнская любовь» деген кітабын сыйлап: — Сіз бізге шектен тыс қамқорлық жасайсыз. Оның да зияны бар екен. Жеке тұлға ретінде қалыптасуымызға кері әсерін тигізуі мүмкін. Бізді қатты өбектемеңіз. Бұл туралы мына кітапта жазылыпты, оқығаныңызды қалаймын, — деді. Мен сол кезде қызым есейген екен деп ой түйдім. Қазіргі айтып жүрген сепарацияны балаларым ерте еңсерді.

Швейцарияда жақсы дәстүр бар: ата-аналар балаларын жұмысына апарып, экскурсия жасайды. Балаларға ұнаса, болашақта мамандық ретінде таңдайды. Мен оны білмей тұрып экскурсия жасап қойыппын. Балаларым өз көзімен көріп, көкжиегі кеңейсін деп, саяхатқа көп апарамын. Кітаптан оқығанымызды, кинодан көргенімізді шындықпен үйлестіреміз. Материалдық құндылықтан гөрі рухани құндылыққа басымдық береміз. Қарапайым өмір сүреміз: дүние жинамаймыз, тек керек затымызды аламыз. Тапқан табысымды өзімнің және балалардың дамуына, білім алуға жұмсаймыз.

– Жасөспірімдерді білім-ғылымға қызықтыратын әрі өзіңіз сүйіп көретін фильмдерді атаңызшы?

– Мен әлі күнге дейін жалықпай көретін фильм – «Капитан Гранттың балалары» және «Шерлок Холмс». Бұл туындылар балалардың зерттеуіне, болжам жасауына, тығырықтан жол табуына және қиялын дамытуға жақсы бағыт-бағдар береді. Сонымен қатар тағы ұнайтын фильмдер – «Том Сойердің басынан кешкендері», «Жер планетасы», «Ұшатын монстрлар» және «Жаңашылдар».

– Қазіргі кезде қандай ғылыми жұмыспен айналысып жүрсіз?

– Бүгінде жоғары білім беру саласын, басқару, мәдениетаралық қарым-қатынас менеджменті, мәдени дипломатия, халықаралық келіссөздер жүргізу, академиялық ұтқырлық, шет тілін оқыту әдістемесі және аударманы оқыту бойынша ізденісімді жалғастырып жүрмін.

Шетелде білім алып, сонда жұмыс істегісі келетін жасөспірімдер мен жастарға маңызды 5 кеңес айтыңызшы?

Бірінші кеңес
Қай жаста кім болғым келеді, қай жаста не істеуім керек деген жоспар жасаңыз. Мен қазіргідей ақыл айтатын психолог жоқ кезде өзіме жас бойынша жоспар жасағанмын. Отызға дейін ғылым кандидаты, отыз беске дейін доктор болуды көздедім. Отыз бестен кейін сол тәжірибені іске асырып, жемісін жеймін деп тұспалдадым. Уақытпен қатты жарыстым. Адамның отыз бес жасқа дейін қабылдауы да, жүрісі де жылдам болады. Сол сәттегі қабілетті жіберіп алмау керек. Қырықтан кейін ақыл-ой толысқанымен, дәл жас кездегідей жылдамдық болмайды. Кейде қырыққа дейін бәрін бітіріп тастағаным қандай жақсы болған деп ойлаймын.

Екінші кеңес
Шет тілін мектептен бастап жақсы меңгеру қажет. Қазір мүмкіндік көп. Міндетті түрде тілдік сертификат тапсырып алыңыз. Тіл деңгейін көрсететін сертификаттың болуы — шетелдік университетке кірудің бір кілті. Тек тілді оқымай, сол елдің мәдениетімен де жақын танысу керек. Сол мәдениеттің өкілімен достасуға, нетворкиң жасауға тырысу керек. Мұндай байланыс көп мәселені шешеді.

Үшінші кеңес
Өзің сүйген, өзіңді қызықтыратын мамандықты оқу қажет. Сол сала бойынша жан-жақты біліммен қарулану керек. Жүйелі білім барлық жерде бағалы болады.

Төртінші кеңес
Шетелдік шәкіртақыларға қорықпай тапсыру қажет. Ол жерде де жас шектеуі көбіне отыз беске дейін деп көрсетеді. Сондықтан отыз бес жасқа дейін тынбай еңбек ету маңызды. Жетістік құрбандықты талап етеді. Ұйқысыз түндер де, қаржылық және отбасылық қиындықтар да болуы мүмкін. Үздіксіз еңбек пен табандылық басты қару болмақ. Жығылсаңыз да, сүрінсеңіз де, қайта тұрудан жалықпаңыз. Дос пен туыстан алыстап, біраз уақыт жеке кету, өз ойыңды ешкім мазаламайтын жерде жүзеге асыру да — абзал іс. Арманға мақсат қоймаса, ол орындалмайды. Сол мақсатыңыздан бас тартпау керек. Linkedin — қазіргі уақытта шетелде оқу, жұмыс істеу бойынша сенімді және актуалды желі. Соған тіркеліп, нетворкиң жасап, өз ортаңызды қалыптастыруға болады. Шетелдік конференция, форум, саммит, семинарларға қатысып, білім көкжиегіңізді кеңейтіңіз.

Бесінші кеңес
Комфорт зонадан шығуға дайын болыңыз! Шетелде жылу, электр қымбат болған соң, бәрін үнемдеуге үйренесіз. Сондай-ақ шетелдегі құжат жасаудағы бюрократия Қазақстандағы жылдам қосымшалардың қадірін түсіндіреді.

Құндызай Әмірбекқызы